Павел Израилевич Якубович

С сайта www.racyja.com :

Из откровений П. Якубовича:

"Я знайшоў работу ў лагеры працы для злачынцаў. Вязнi сядзелi за калючым дротам i трэба было iх кантраляваць."

"Я трапiў ва ўнутраныя войскi Мiнiстэрства ўнутраных спраў. Зноў сутыкнуўся са злачынным светам: суды, канвоi, крымiнальнiкi. Чаму я туды трапiўi Не ведаю. Бралi людзей пасля базавай школы. Не трэба было шмат думаць. Але гэта таксама быў шанс, каб даведацца пра новае."

"Як ахоўнiк я браў удзел у працэсах, на якiх судзiлi ваенных i палiтычных злачынцаў. Я слухаў, думаў i разважаў. Для мяне гэтая судовая зала была унiверсiтэтам. Пра ваенныя працэсы нiхто не чуў, нiхто не меў доступу да гэтага свету. Я месяцамi сядзеў на судовых пасяджэннях."

Павел Якубовiч: я не здрадзiў дэмакратыi

У iнтэрв'ю, змешчаным у кнiзе "Rozmowy z bialoruskimi intelektualistami", галоўны рэдактар газеты Адмiнiстрацыi прэзiдэнта "Советская Белоруссия" ("Беларусь сегодня") распавядае пра бацьку, якога за Сталiным прысудзiлi да расстрэлу, пра раннi сэкс, праблемы праз яўрэйскую нацыянальнасць, працу ў лагеры для крымiнальнiкаў, пагрозы ад КДБ, пра тое, як Зянон Пазьняк крыху апярэдзiў яго ў адкрыццi праўды аб Курапатах, пра Наталлю Арсенневу - "агентку НКУС", "складанага чалавека" Васiля Быкава, п'янага Шушкевiча падчас путчу 1991 года i пра тое, чаму апазiцыянеры - "неасталiнiсты", а Лукашэнка - "збаўца Беларусi".

(Кнiга "Rozmowy z bialoruskimi intelektualistami" выдадзена ў 2008 годзе ў беларускай выдавецкай праграме польскага фонда "Kolegium Europy Wschodniej" (Wroclaw). Кнiга з'яўляецца цыклам iнтэрв'ю з 13 беларускiмi iнтэлектуаламi. Аўтарамi цыкла iнтэрв'ю з'яўляюцца журналiсты польскага штотыднёвiка "Tygodnik Powszechny". У кнiзе змешчаны таксама размовы з Уладзiмiрам Арловым, Лявонам Баршчэўскiм, Валянцiнам Тарасам, Генадзем Бураўкiным, Алесем Анцiпенкам, Алегам Трусавым, Адамам Глобусам, Паўлам Севярынцам, Валянцiнам Акудовiчам, Андрэем Ляховiчам, Пятром Марцавым, Алегам Манаевым.)

Тэкст iнтэрв'ю з Паўлам Якубовiчам ласкава прадастаўлены Рацыi гродзенскiм рухам "За свабоду", якi рыхтуе да выдання беларускамоўную версiю "Размоваў з беларускiмi iнтэлектуаламi".

* * *

- Вы нарадзiлiся адразу пасля вайны, у 1946 годзе. Як выглядала дзяцiнства i маладосць у тагачаснай Беларусi?

- Я нарадзiўся ў Старадубе (прозвiшча аднаго з аўтараў "Советской Белоруссии> - верагодна, псеўданiм Паўла Якубовiча - Рацыя.), якi можна назваць горадам як расiйскiм, так i беларускiм. Ён належаў Вялiкаму княству Лiтоўскаму, а ў савецкiя часы быў часткай Гомельшчыны, хоць адносiўся да расiйскiх раёнаў. Мае бацькi мелi савецкiя бiяграфii. Мама была камсамолкай. Калi выйшла замуж, занялася хатняй гаспадаркай, бо, апроч мяне, бацькi мелi яшчэ двух сыноў.

Бацька, яго мацi рана памерла, быў у дзяцiнстве памочнiкам пастуха. Не меў адукацыi, скончыў толькi чатыры класы. Калi вырас, служыў канюшым у кавалерыi Чырвонай Армii. Быў у партыi, але не зрабiў кар'еры. У 1937 годзе яго арыштавалi i абвiнавацiлi ў гаспадарчай контррэвалюцыi. Прысуд: расстраляць. Яго ўратавала амнiстыя. Сталiн вырашыўся зрабiць "жэст", каб трохi супакоiць грамадскасць.

Мне падаецца, што бацьку забаронена было пра ўсё гэта распавядаць. Ён маўчаў да 1955 года. Я быў малы, але добра запомнiў, што пра мiнулае бацькi ў сям'i нiколi не размаўлялi. Толькi ў 1955-м, а можа ў 1956 годзе бацька пачаў расказваць, як выглядалi допыты. Я даведаўся, што ўяўляў 1937 год, чым быў тэрор Сталiна i Яжова. У бацькi застаўся страх на ўсё жыццё.

Дзяцiнства маё прайшло ў нястачы, але гэта была савецкая нястача, а значыць - справядлiвая. Мы ўсе яе перажывалi. Я атрымлiваў тое, што мне заставалася пасля старэйшых братоў. У школу хадзiў у шынялi i вайсковых ботах. У нашым горадзе была прымiтыўная "Чайная", дзе да шклянкi гарбаты давалi два кавалачкi цукру. Бацька хадзiў туды, замаўляў гарбату, выпiваў кiпень i прыносiў дадому цукар. За адзiн раз мог выпiць некалькi шклянак. Пра iснаванне шакаладу я даведаўся значна пазней. Калi пачаў чытаць кнiжкi, затрымлiваў погляд на назвах страваў. Страшэнна хацелася iх пакаштаваць, але даводзiлася задавольвацца толькi назвамi. Мы былi галодныя. У нас не былi ў галаве любоўныя гiсторыi, раннi сэкс. Мы займалiся прымiтыўным спортам i захаплялiся лiтаратурай, пiсалi вершы, спявалi песнi Булата Акуджавы.

Мяне сфармавала "адлiга" эпохi Хрушчова. Я належаў да першага пакалення савецкай моладзi, якое ўжо не прыняло сталiнскiх пастулатаў, але i не заразiлася цынiзмам эпохi Брэжнева. Маё пакаленне - людзi, народжаныя ў другой палове 40-х гадоў - было сведкам вяртання дамоў ахвяраў сталiнскiх рэпрэсiй. Гэтыя людзi, якiх выпусцiлi дзякуючы "адлiзе", нечакана пачалi з'яўляцца ў нашых гарадах i прыносiлi з сабой цяжкiя сведчаннi. iх праўда кантраставала з рэчаiснасцю, якая нас атачала. Мы пачалi iх слухаць. Даведалiся пра гiсторыi, якiх не ведалi старэйшыя людзi. З'явiлiся кнiгi Васiля Гросмана, Ганны Ахматавай, Марыны Цвятаевай, Восiпа Мандэльштама, Яўгенiя Еўтушэнкi. Мы чыталi Аляксандра Салжанiцына. Найважнейшай кнiгай майго тагачаснага жыцця быў шасцiтомнiк iллi Эрэнбурга. Першая частка называлася "Людзi, гады". Дзякуючы ёй я пазнаёмiўся з iншай гiсторыяй. Але адлiга скончылася, i калi мы пасталелi, то апынулiся ў цэнтры, як гэта казаў Брэжнеў, "развiтага сацыялiзму". Гэта быў страшны час, без перспектыў, без альтэрнатыў. Кожны дзень гляджу на Беларусь, бачу, колькi магчымасцей мае моладзь. Дзяржаву крытыкуюць, але маладыя могуць выбiраць. Пасля школы могуць паступаць ва унiверсiтэты ў Беларусi, могуць паехаць у Кракаў цi Варшаву, цi нават у Оксфард. Могуць iсцi працаваць альбо заняцца бiзнэсам. Могуць, у рэшце рэшт, ляжаць дагары жыватом. Мы не мелi выйсця.

- Вы адчувалi сябе тады савецкiм чалавекам цi думалi пра сябе як пра беларуса?

- Я адчуваў сябе савецкiм чалавекам. Аднак калi мне было 16 год, мяне не прынялi ў камсамол. Усiх прынялi, а мяне не, i нiхто не патлумачыў чаму. Я не разумеў, што сталася: не быў хулiганам, чытаў класiчную лiтаратуру, марыў пра журналiстыку.

У атэстат сталасцi мне паставiлi па паводзiнах адзнаку "добра". Гэта было як воўчы бiлет. Не было нiякiх прычынаў, каб даваць мне такую адзнаку. Ва ўсiх астатнiх было "выдатна". Быў 1963 год. Я так думаю, што ва ўсiм СССР я быў тады адзiным такiм выпадкам. Такi атэстат проста не даваў мне права паступаць ва унiверсiтэт. На шчасце, калi я падаваў дакументы ва унiверсiтэт, нiхто не звярнуў на гэта ўвагi, бо нiкому нават не прыйшло б да галавы, што нехта з такой адзнакай хоча быць прыняты ў навучальную ўстанову.

Я доўга думаў, чаму да мяне так паставiлiся. Гiсторыя аказалася простай. Падчас вайны наш горад акупавалi немцы, тут было таксама шмат яўрэяў. i, што важна, у тых раёнах мала лясоў - i таму не было партызанскай вайны. Горад ляжаў далёка ад фронту. i калi немцы справiлiся з яўрэямi i не рэпрэсавалi больш мясцовых, людзi неяк з iмi зжылiся. Афiцэры флiртавалi з мясцовымi прыгажунямi, пасля iх засталiся дзецi.

Калi прыйшла Чырвоная Армiя, СМЕРШ сустрэўся тут з праблемай калабарацыi. Многiх людзей асудзiлi за супрацоўнiцтва з немцамi. Уголас пра гэта не гаварылi, а мы, дзецi, увогуле пра гэта не ведалi. Але ў нашай школе былi некалькi настаўнiкаў, якiя падчас акупацыi працавалi пад кiраўнiцтвам фашыстаў. Яны ненавiдзелi мяне з-за маёй нацыянальнасцi. Не маглi мяне выгнаць са школы, але знайшлi ахiлесаву пяту - адзнака па паводзiнах.

Так пачалося маё дарослае жыццё. Я хацеў быць журналiстам, але гэта былi часы хрушчоўскiх эксперыментаў - i аказалася, што я з таго года, з якога не прымаюць ва унiверсiтэт на вызначаныя факультэты без так званага стажу працы. Журналiстыка якраз была гэткiм факультэтам, таму мне трэба было два гады дзесьцi адпрацаваць альбо iсцi ў войска.

Я знайшоў работу ў лагеры працы для злачынцаў. Вязнi сядзелi за калючым дротам i трэба было iх кантраляваць. Гэта былi не тыя людзi, пра якiх пiсаў Салжанiцын: нiякiя нi палiтычныя вязнi, а небяспечныя крымiнальнiкi. Дзякуючы гэтай працы, я ўбачыў iншы бок жыцця, дакрануўся да iншай рэчаiснасцi. Даведаўся, якiя звычаi пануюць у гангстэрскiм свеце.

Пасля гэтай працы я паехаў у Мiнск, але зноў аказалася, што на журналiстыку нельга здаваць экзамены, i я выбраў педагагiчны iнстытут. Мне нельга было разлiчваць на дапамогу бацькоў, i таму я пачаў працаваць на будаўнiцтве. Мне не ўдалося адначасова i вучыцца, i працаваць на такой цяжкай працы. Я кiнуў вучобу. Працаваў на будаўнiцтве фабрыкi аўтамабiляў у Жодзiне. Гэта таксама была цiкавая праца. Я, рамантычны хлопец, якi жыццё ведаў практычна толькi з кнiжак, трапiў у рабочае асяроддзе. Там было шмат паталогiй i жыццё было цяжкiм.

Прыйшло лета 1965 года i зноў, у трэцi раз, я прыступiў да ўступных экзаменаў. Я настолькi баяўся, што не здам на журналiстыку, што пайшоў на вечаровыя юрыдычныя курсы. Праз некалькi дзён пасля экзаменаў мне прыйшла позва ў ваенкамат. Я трапiў ва ўнутраныя войскi Мiнiстэрства ўнутраных спраў. Зноў сутыкнуўся са злачынным светам: суды, канвоi, крымiнальнiкi. Чаму я туды трапiўi Не ведаю. Бралi людзей пасля базавай школы. Не трэба было шмат думаць. Але гэта таксама быў шанс, каб даведацца пра новае.

Як ахоўнiк я браў удзел у працэсах, на якiх судзiлi ваенных i палiтычных злачынцаў. Я слухаў, думаў i разважаў. Для мяне гэтая судовая зала была унiверсiтэтам. Пра ваенныя працэсы нiхто не чуў, нiхто не меў доступу да гэтага свету. Я месяцамi сядзеў на судовых пасяджэннях. Сярод асуджаных былi здраднiкi, якiя перайшлi на бок немцаў. Я слухаў людзей, якiя адказвалi за лiквiдацыю варшаўскага гета, ўдзельнiчалi ў падаўленнi варшаўскага паўстання. Я слухаў пра бiтвы з англiчанамi, пра Монтэ Касiна. Людзi, якiх дапытвалi, змагалiся пад Монтэ Касiна, але не як штурмуючыя, а абаронцы.

Я пачаў пiсаць у ваенныя газеты. Праз паўтара гады стаў рэдактарам аддзелу газеты МУС. Калi скончыў службу, здаў нарэшце экзамены на журналiстыку. Гэта быў ужо 1968 год. З-за недахопу грошай я не мог вучыцца на дзённым аддзяленнi, таму вучыўся завочна i працаваў карэспандэнтам ваеннай газеты. Гэта быў цудоўны час. У тым жа годзе я ўступiў у партыю. Ганарыўся, што бяру ўдзел у важнай справе. Потым пачалiся сумненнi. Я бачыў, што партыя падзелена на элiту, якая кiруе, i пешак, якiя плацяць унёскi. Я падумаў, што гэта не так добра, як здавалася. Узгадаў лёс бацькi. Мяне цiкавiлi падзеi, якiя адбывалiся ў нашай краiне: мяне непакоiў лёс Салжанiцына i Сахарава. А я ж быў членам Камунiстычнай партыi, i таму пэўным чынам прымаў удзел у палiтыцы дзяржавы. Ментальнасць савецкiх людзей была даволi дзiўнай. Калi я бачыў несправядлiвасць, я не спалучаў яе да канца з дзейнасцю партыi.

Я працаваў без перапынку. Хацеў стаць ваенным журналiстам i таму мне параiлi ваенную навучальную ўстанову. Я скончыў навучанне i зноў сутыкнуўся з дыскрымiнацыяй. Нiхто не патлумачыў мне, чаму, але мне не хацелi даць званне афiцэра. Я камандаваў атрадам, але ваенная контрразведка паставiлася да мяне своеасаблiва. У маiх салдатаў пыталi, як я ацэньваю падзеi ў Польшчы i Чэхаславакii, як гляджу на вайну на Блiзкiм Усходзе. Факт, што я не атрымаў звання афiцэра, быў прэцэдэнтам у Савецкiм Саюзе.

Я ведаў, што мушу шукаць сабе новы занятак. У войску я правёў трынаццаць год i пачынаць усё наноў было няпроста. Я атрымаў працу ў маладзёжнай газеце "Знамя юности". На шчасце, патрапiў у знаёмае мне асяроддзе, бо ў той час гэта была лiберальная газета. На яе рэдактарах партыя паставiла крыжык. У вялiкiя газеты нас ўжо нiхто не возьме, думалi мы, трэба радавацца таму, што ёсць. Наша газета была папулярнай сярод моладзi. У мяне была свая калонка.

Паштальёны мяне праклiналi, бо штодзень я атрымлiваў ажно дзесяць мяхоў лiстоў. Мне пiсалi дарослыя. Мае фельетоны чыталi дысiдэнты. Вязнi палiтычнай эпохi Брэжнева мелi права падпiскi на адну газету, кожны выбiраў сабе iншую, а потым мянялiся. "Знамя юности" дазволена было выпiсваць Кузняцову, звязанаму з "самалётнай справай", калi група яўрэйскiх дысiдэнтаў у Ленiнградзе ў 1979 годзе спрабавала ўгнаць самалёт. Кузняцоў пiсаў да мяне з турмы. Пiсалi таксама i жыхары Беларусi. Быў вялiзны поспех. Я не хачу хвалiцца, але так насамрэч i было. Я каментаваў усё, i зноў стаў аб'ектам атакаў з боку партыi.

Быў 1983 год. Партыя баялася будучынi i ўвесь час праводзiла вывучэнне грамадскай думкi. З яго вынiкала, што кумiрам даволi вялiкай групы грамадства з'яўляецца не нейкi кнiжны савецкi герой i не партыйныя лiдэры, а якраз я. Супраць мяне ўжывалiся ўсе савецкiя метады. Спачатку нейкая дзяўчына "напiсала" ў партыю лiст, што ў Мiнску ёсць чалавек, якi жыве амаральна i настроены па-антысавецку. Камсамол, пад юрысдыкцыяй якога знаходзiлася газета, атрымаў заданне звольнiць мяне з працы i выкiнуць з партыi.

Хацелi, каб я апынуўся на краi жыцця. Я ўзгадаў гiсторыю з атэстатам сталасцi i дыскрымiнацыяй у войску. Мяне выклiкаў "на дыван" чалавек з ЦК, якi адказваў за прэсу, Зяньковiч. Цяпер яго лiчаць дэмакратам, але калi я апынуўся ў яго кабiнеце, ён быў звычайным цынiчным апаратчыкам. Я сказаў, што магу пайсцi са "Знамя юности", толькi каб мне далi магчымасць працаваць у iншай, хоць малой газеце. Ён сказаў, што не можа гэтага зрабiць. Ехаць у ЗША цi iзраiльi Сакратаром ЦК КПБ у той час быў Кiсялёў. Калi мая справа трапiла да яго на стол, сказаў: "Пакiньце гэтага чалавека". i я спакойна мог вярнуцца на працу.

- Гэта былi гады, якiя непасрэдна папярэднiчалi "перабудове". Якая была атмасфера ў Мiнску ў той час?

- Ужо нешта адчувалася ў паветры. Вiктар Цой яшчэ не спяваў "Мы ждем перемен", але гэта былi ўжо хвiлiны чакання. Толькi што сумнага чакання. Карабель савецкай моцы iшоў на дно. Сiстэмы мы наелiся па горла. Сiтуацыя была безнадзейная. Адзiным подыхам свабоды быў польскi часопiс "Шпiлькi" з фотаздымкамi прыгожых жанчын. Тыя прымiтыўныя польскiя газеты былi тады нашай марай. Мне было 37 гадоў i я ведаў, што ў вялiкую партыйную газету я ўжо не траплю. А мне хацелася працаваць у вялiкай газеце. Я марыў пра "Советскую Белоруссию". Намеснiкам галоўнага рэдактара быў тады iосiф Сярэдзiч. Такi тып селянiна. Ён хацеў мяне ўзяць, бо ў мяне ўжо было вядомае прозвiшча. Я быў зоркай журналiстыкi, найлепшым журналiстам - павiнен гэта прызнаць. Я з'яўляўся на вулiцы - i раптам каля мяне збiраўся тысячны натоўп. У той час не было зорак року, а я сябе адчуваў такiм.

Сярэдзiч пайшоў да галоўнага рэдактара маёй газеты Аляксандра Зiнiна. Прасiў, каб мяне аддалi. Зiнiн яму сказаў: "Ведаеш, Якубовiч, можа, i вялiкi журналiст, але ў вашу газету ён трапiць толькi праз мой труп". Калi Зiнiн пайшоў на пенсiю, прасiў у мяне прабачэння за гэты выпадак. Праз нейкi час я ўсё ж трапiў да Сярэдзiча, але ўжо ў "Народную газету", якая адыграла вялiзную ролю ў вызваленнi людзей ад страху i савецкай цемры. Ад камунiзму.

- Якiм чынам улада кантралявала тады публiкацыi?

- Не было цiскаў пра што пiсаць. Проста былi тэмы, якiх нельга было кранаць. Усе гэта ведалi. Панавала самацэнзура. Памятаю, як над Мiнскам з'явiлася нейкая дзiўная з'ява. Гэта быў спадарожнiк, ён ляцеў дзесьцi каля 100 км над зямлёй, наблiжаўся i яго бачылi многiя людзi. Я напiсаў пра гэта ў "Знамя юности" як пра НЛА. i раптам знялi гэты матэрыял, бо тут размова была не пра НЛА а пра спадарожнiк. Я атрымаў папярэджанне. У 1987 годзе я пiсаў пра прастытутак, а Мiнск меў рэпутацыю горада без прастытутак. Партыя казала, што не трэба гэтага друкаваць, мiлiцыя таксама: нiбы прастытуткi - гэта агентура, якая спiць з замежнiкамi. КДБ заблакаваў тэкст. Праз год я ўгаварыў рэдактара, каб зноў пра iх напiсаць - i гэта была сенсацыя. У Сочы, дзе гэтыя дзяўчыны былi на адпачынку, газету, якая каштавала 2 капейкi, прадавалi за 120 рублёў. Гэта быў месячны заробак. Праз некалькi дзён да мяне патэлефанаваў генерал КДБ i запытаў, адкуль у мяне такiя факты. Я адказаў, што факты знаходзяцца ў гасцiнiцы "Юбiлейная". Потым я хацеў напiсаць пра наркаманаў, але мяне папрасiлi не рабiць з Мiнска сталiцы прастытуцыi i наркаманii. Сказалi, што КДБ мяне заб'е i закапае.

- Як Вы ацэньвалi вызваленчыя i нацыянальныя рухi, якiя ўзнiкалi ў другой палове 80-х гадоў?

- Я быў журналiстам лiберальных газет, мне не падабалася ўсё, што было звязана з камунiзмам, але мне не падабаўся i нацыяналiзм. У той час узнiк часопiс "Родник", з якiм я супрацоўнiчаў. Галоўны рэдактар гэтага часопiса, Някляеў, якраз i ўвёў мяне ў групу беларускiх нацыяналiстаў. Сутыкненне з беларускiм нацыяналiзмам было для мяне новым i ўзрушальным вопытам. Я не дапускаў, што такое ўвогуле iснуе. Якраз тады я пазнаёмiўся з Пазьняком i пачуў ад яго, што ў мяне расiйская ментальнасць, што я не iх чалавек. Маiм кумiрам быў Андрэй Сахараў i людзi яго кола. Мяне фармавалi iх погляды i яны нiякiм чынам не дазволiлi б пагадзiцца з поглядамi беларускiх нацыяналiстаў.

- А што Вы рабiлi ў кастрычнiку 1988 года падчас дэманстрацыi ў Курапатахi Цi бралi ў iх удзел - як журналiст, грамадзянiн Беларусi?

- Дзякуючы службе ва ўнутраных войсках, я многа ведаў пра вайну i пра тое, чым займалiся супрацоўнiкi НКУС. Пра Курапаты я таксама ведаў. Калi я працаваў у часопiсе "Родник", у рэдакцыю прыйшоў адзiн чалавек i сказаў, што пад Мiнскам раскапалi магiлы i там ляжаць ахвяры НКУС, на наступны дзень ён расказаў пра гэта Пазьняку. У той самы час, што i ён, я напiсаў артыкул на гэту тэму, але Пазьняк напiсаў у "Лiтаратура i мастацтва" i гэта выйшла на наступны дзень, а мой артыкул выйшаў праз месяц. Гэта гiстарычны факт. Калi б не розны тэрмiн выхаду газет, адкрывальнiкам Курапатаў быў бы я. Але славу - заслужаную - мае Пазьняк. Я шмат пiсаў на гэтую тэму, у мяне душа балела. У "Народнай газеце" я быў адзiным журналiстам, якi сур'ёзна гэтым займаўся. Партыя хацела заглушыць тэму, але дзякуючы адвазе Сярэдзiча i маёй працы, гэтыя матэрыялы з'яўлялiся.

- У 1991 годзе Вы атрымалi ўзнагароду "Залатое пяро" за абарону дэмакратыi...

- У мяне была свая калонка ў "Народнай газеце". Гэта была парламенцкая газета, але антыкамунiстычная. Ранiцай 19 жнiўня мне патэлефанаваў прыяцель, памочнiк Станiслава Шушкевiча, з паведамленнем, што ў Маскве пераварот. Я пайшоў у рэдакцыю "Родника", дзе былi Някляеў i Еўтушэнка. Мы думалi, што рабiць. Выйшлi на вулiцу i сустрэлi паэта Сяргея Грахоўскага, ахвяру сталiнскiх рэпрэсiй, якi сказаў, каб мы рыхтавалiся да лагераў на Алтаi, бо гэта даволi добрыя лагеры. Я пабег у "Народную газету". Сярэдзiч быў на адпачынку ў Рызе, да яго не датэлефанавацца. Я сеў i напiсаў артыкул "Танкi не ведаюць праўды". Напiсаў, што пераварот незаконны i не трэба баяцца. А ў Беларусi ўсе перапалохалiся i ўжо на другi дзень газеты хвалiлi путчыстаў. Намеснiкам галоўнага рэдактара "Народнай газеты" быў тады Аляксандр Класкоўскi, якi не хацеў, каб гэты матэрыял пайшоў. Але пасля прыгодаў у войску i праблемах з партыяй я ўжо ведаў, што рабiць: сказаў, што ў мяне ў кiшэнi граната i калi тэкст не надрукуюць, я ўзарву рэдакцыю. i матэрыял надрукавалi. Быў на першай паласе. Аграмадны. Яго ўздзеянне было велiзарным. Калi я ўвайшоў у будынак парламента, Валянцiн Голубеў i Лявон Баршчэўскi былi з торбамi i бялiзнай на выпадак iнтэрнавання. А да мяне падышоў прадстаўнiк фракцыi камунiстаў i казаў: "Ну што, дэмакраты, будзем вас заўтра вешаць".

На наступны дзень я напiсаў яшчэ адзiн матэрыял. У Беларусi ўвогуле нiхто не ведаў, што рабiць. Шушкевiч спiўся i паехаў на лецiшча, Кебiч схаваўся, а ўсе гэтыя пазьнякi сядзелi як мышы пад венiкам. Калi б з Масквы прыйшоў загад "арыштаваць", то войска i КДБ яго б выканалi. Генерал Казлоўскi, потым вялiкi дэмакрат, зашыфроўваў загады, якое радыё заглушыць, каго забраць.

На трэцi дзень у Мiнск прарваўся Сярэдзiч. Я напiсаў трэцi тэкст, але тэлебачанне паказала ўжо вядомую канферэнцыю, падчас якой у Янаева трэслiся рукi. i Мiнск трошкi асмялеў. Затое перапалохалiся камунiсты. Пачалася акупацыя будынку ЦК. Шушкевiч у гэты час сядзеў п'яны на дачы. Я пайшоў да яго памочнiка Ванi i папрасiў: "Прывязi яго, няважна ў якiм стане". Шушкевiч быў канкрэтна спалоханы. Яго бацька сядзеў у лагерах, i зразумела, што ён баяўся, маючы такi сямейны досвед. Не хацеў ехаць. Але Ваня спаслаўся на мяне i калi Шушкевiч пачуў прозвiшча "Якубовiч", то яго нiбы вадой ледзяной абдалi. Сеў у машыну i прыехаў.

У гэты час сiтуацыя ў Маскве ўжо практычна была вырашана i калi Шушкевiч увайшоў у залу Вярхоўнага Савета, яго вiталi авацыямi i папрасiлi, каб стаў старшынём парламента. Ён не прабачыў мне, што гэта я выратаваў яго з таго становiшча. Я яшчэ некалькi дзён хадзiў да яго i вызначаў, што трэба рабiць у дзяржаве, а ён ненавiдзеў мяне незвычайна.

Я стараўся зразумець вытокi беларускага канфармiзму. Аналiзаваў лёсы Шушкевiча i Машэрава. Гэта людзi, якiя жылi падвойным жыццём. Машэраў быў у нямецкiм палоне i немцы яго выпусцiлi. Не супрацоўнiчаў з iмi, змагаўся ў партызанскай вайне, але факт палону хаваў. Падобнае ў той час лiчылася здрадай радзiме. Аднак службы пра гэта ведалi i Машэраў быў iх закладнiкам. Таму так аддана служыў савецкай уладзе. Ведаў, што калi падымуць паперы, то яго не стане.

Яшчэ больш дзiўная гiсторыя Шушкевiча. У 1937 годзе яго бацьку арыштавалi. Калi ў Мiнск прыйшлi немцы, яго мацi супрацоўнiчала з iмi. Не хавала гэтага. Затым яе арыштавалi на кароткi тэрмiн. Такiм чынам Шушкевiч быў выхаваны ў вялiкай нянавiсцi да ўсяго савецкага. Павiнен быў казаць, што не мае бацькi. У 1947 годзе яго бацьку выпусцiлi, а потым iзноў выслалi ў лагеры. Сям'я з iм не паехала.

Стась быў плэйбоем у Мiнску: выдатна вучыўся, ездзiў на матацыкле, гуляў у футбол, але з другога боку быў сынам ворага народа. У Мiнску быў патаемны аддзел, створаны яшчэ Берыяй, якi займаўся атамнай фiзiкай. Не лёгка было туды трапiць. Як Стась, якi меў бацьку ў лагерах, туды трапiўi Што ён павiнен быў зрабiць для КДБi

Ёсць яшчэ адна цiкавая рэч: у Мiнск з ЗША прыехаў Лi Харвi Освальд. Не ведаю, навошта яго сюды прыслалi, але ўвесь час яго вучылi страляць. i настаўнiкам расiйскай мовы ў яго быў Шушкевiч. Паверце мне, КДБ нiчога не рабiла без сэнсу. Пра тое, каб яго вучыў Шушкевiч, было вырашана ў Маскве, на Лубянцы. Станiслаў Станiслававiч многа ведае, але не скажа. Як гэта магло здарыццаi Ён нiколi гэтага не раскажа, затое будзе распавядаць пра свае лекцыi ў Ягелонскiм унiверсiтэце.

- Вы раней казалi, што лiберальныя погляды не ўдасца прымiрыць з поглядамi беларускай апазiцыi. Чаму?

(Павел Iзотавiч iдзе да пiсьмовага стала i вяртаецца з папкай)

- Зараз я вам нешта прачытаю: "Летам 1964 года разам з дацэнтам фiлалогii, лiнгвiстам Паўлам Шубам я паехаў з дэлегацыяй у Беласток. Выкладаў беларускую лiтаратуру на курсах для настаўнiкаў. (...) Сеў, глядзеў на парэшткi i спусташэнне i маўчаў. Нi пра што не пытаў маладога чалавека, усё i так было зразумела. i мне было так сумна i дрэнна, як было неаднойчы на руiнах нашых нацыянальных святынь, знiшчаных часам i ворагамi Беларусi. Тут адчуваецца сiла, як на магiлах нашых продкаў. Думаў пра тое, як у снежнi 1944 года параноiк Джугашвiлi аддаў палякам наш Беласток, а ў кастрычнiку 1940 года наш вiленскi край лiтоўцам. А захад смаленскай i бранскай зямельi Гэтыя цяжкiя думкi мяне ўжо не пакiдалi".

А вось верш. Яго аўтара называюць народным паэтам. А калi ён народны, то цi не значыць гэта, што другiя антынародныяi

На абрыс Радзiмы глянуў зноў - I ўцямрэла неба грамавое! Людзi! Колькi ёсць праклённых слоў У святой i вечнай нашай мове - Я прашу вас: па апошнi ўздых, Аж пакуль не прыме дол смяротны, - Праклiнайце! Праклiнайце тых, Хто абрэзаў колiсь край наш родны!

Чалавека, якi напiсаў, што яму балiць тое, што Беласток аддалi палякам i нiколi не пагодзiцца з яго стратай, завуць Нiл Гiлевiч. Я не шукаў гэтыя цытаты спецыяльна для вас, гэта апошнi нумар часопiса "Дзеяслоў".

Я не магу падтрымлiваць людзей, якiя хочуць забраць у Польшчы Беласток. Гэта неасталiнiсты, i нават калi маладыя i толькi вучацца на стыпендыi Калiноўскага, то лiчу, што яны вiнаватыя. Вы прымаеце iх на навучанне, а гэта людзi, выкiнутыя ў Беларусi з тэхнiкумаў, бо ўмеюць толькi крычаць на плошчах. Навошта Польшча гэта робiцьi Выхоўвае людзей, якiя прыедуць у Мiнск i будуць патрабаваць ад вас Беласток пад бел-чырвона-белым сцягам. У мяне да Польшчы нялёгкае стаўленне, але я паважаю польскiх вайскоўцаў, якiя змагалiся на франтах Другой сусветнай вайны. Вы не супрацоўнiчалi з Гiтлерам, а нашы супрацоўнiчалi. Па радыё "Свабода" гавораць пра iх як пра тых, хто "наблiжаў дэмакратыю".

Якiя адносiны можа мець грамадзянiн Польшчы да людзей, якiя хацелi б вярнуць Беларусi Беластокi Я нiколi нiчога падобнага не чуў ад Аляксандра Рыгоравiча i не пачую. Вы ведаеце нашага кiраўнiка. Напэўна, ён хацеў бы, каб краiна, якой ён кiруе, была павялiчана на Смаленск, крышку Украiны, на землi ад Беластока да Аўгустова i Вiльнюс. Ён адчуў бы сябе ад гэтага яшчэ больш упэўнена, але вы нiколi ад гэтага "тырана" не пачуеце такiх слоў. Бо ён згаджаецца з вынiкам Другой сусветнай вайны i ведае, што кожная змена на мапах - гэта чарговыя забойствы i кроў. Цi вы мяне чуецеi У Беларусi ёсць людзi, якiя маюць апетыты на ўсю беластоцкую зямлю! Канешне, iм трэба паспачуваць, бо людзi могуць быць дзiўнымi, некаторыя займаюцца некрафiлiяй, але цi трэба iх падтрымлiвацьi Вы iх падтрымлiваеце.

- Мы журналiсты i стараемся быць аб'ектыўнымi.

- Ну, вы, можа, i не, але Польшча афiцыйна разам са спадаром Качыньскiм - так. Даюць iм грошы. iзраiль сам для сябе выхоўвае забойцаў i вы гэтак робiце. Як можна змагацца з Лукашэнкам i падтрымлiваць людзей, якiя, калi будуць ва ўладзе, захочуць забраць Беластокi

Гэта адказ на пытанне, чаму я не падтрымлiваю нацыяналiстаў. У нейкай ступенi я з iмi змагаюся, бо гэта неасталiнiсты. Вельмi злуюцца на такое акрэсленне i будуць казаць, што я прадаўся Лукашэнку. Але я ведаю, што гэта экстрэмiсты. У iх нiзкая асабовая культура, затое яны баявыя. Захад iх падтрымлiвае, не разумеючы, якую небяспеку яны нясуць. Я кажу гэта лiтоўцам, латышам, палякам.

Часта да мяне прыходзяць журналiсты i пытаюць: напiсаць так цi iнакш. Адказваю, каб пiсалi так, як iм выгадна, абы толькi памяталi, што пра Гiтлера не атрымаецца напiсаць аб'ектыўна. Можна толькi напiсаць, што гэта вырадак. А паэтка Наталля Арсенневаi Многiя прызнаюць, што гэта талент. Можна пра яе пiсаць. Толькi не трэба хаваць, што падчас вайны была агентам НКУС пад псеўданiмам "Казвiша". Трэба пiсаць, што ў 1942 годзе пачала працу ў "Мiнскай газеце" - найбольш калабаранцкай газеце для палiцаяў, а яе муж быў у СС. Быў таксама афiцэрам польскай армii, якога завербаваў НКУС, пiсаў мемарандум пра польскiх афiцэраў, на падставе якога яны трапiлi ў Катынь. Калi прыйшлi немцы, камандаваў беларускiм СС. Усё гэта трэба напiсаць, i тады ўзнiкне партрэт чалавека.

У нас так любяць зараз Васiля Быкава. Гэта быў цудоўны чалавек i пiсьменнiк. Але пры ўсiм пры тым, ужо сабралася вялiкая грамада людзей, якiя сцвярджаюць, што перад смерцю Быкаў iх памазаў, сказаў: "Застаешся замест мяне". Хочуць яго сабе забраць ва ўласнасць.

Дзецi будуць вучыць пра яго, нiбыта змагаўся за iдэалы беларускага народа, а Быкаў быў складаным чалавекам. Змагаўся на фронце i быў адважным, добрым салдатам. Працаваў у газеце. Быў савецкiм чалавекам. Калi яму сказалi напляваць на Салжанiцына, ён так i зрабiў. Маўчаў чвэрць стагоддзя, а потым сказаў, што нiчога такога не падпiсваў, што подпiс быў сфальсiфiкаваны. Толькi чаму ў такiм выпадку ўсе гэтыя гады маўчаўi Ахвотна супрацоўнiчаў з партыяй. Прыняў узнагароду Героя Сацыялiстычнай працы, ордэн Ленiна. З падачы камунiстаў увайшоў у Вярхоўны савет i сядзеў у гэтым савеце. Усе ўзнагароды атрымлiваў ад камунiстаў, якiя не павiнны былi нiякiм чынам быць для яго аўтарытэтам, але ўсе гэтыя ўзнагароды прыносiлi яму нейкiя выгоды. То ў Азербайджан паехаў, то атрымаў кватэру, купiў дачу, аўто...

Цi можна яго за гэта асуджацьi Не, але цi можна лiчыць, што гэтага ўсяго не было, цi можна сцвярджаць, што займаўся толькi барацьбой з камунiзмамi Калi хто так кажа, дэманструе сталiнскае мысленне, пераносiць у ХХi стагоддзе эпоху Брэжнева. А такiя меркаваннi выказваюць пра Быкава людзi, што лiчацца носьбiтамi новай, сучаснай маралi.

Адзiн з найважнейшых апазiцыйных паэтаў, пра якога таксама так гавораць, быў ў савецкiя часы кiраўнiком аддзелу лiтаратуры ЦК, гэта значыць, рабiў тое, што i партыя - забiваў апазiцыйную думку. Потым стаў рэдактарам аднаго з "тоўстых часопiсаў" i публiкаваў тое, што трэба было. Цяпер ён адзiн з галоўных дзеячаў апазiцыi. Нядаўна з'явiлася iнфармацыя, што ён падпалкоўнiк КДБ. Абараняўся ў "Народнай волi", казаў, што гэта падман, бо не служыў у КДБ, а ў войску быў скiраваны ў спецыяльны аддзел. А што, спецыяльны аддзел - гэта не КДБi Вось такi цынiзм.

Калi ў нас настаў пералом, я расчараваўся ў заходнiх палiтыках. Калi размаўляю з палякамi, а часта мне здараецца прымаць журналiстаў, дыпламатаў, я здзiўляюся iх ментальнасцi, якая не змянiлася з часоў Аўгуста Панятоўскага. Гэта ментальнасць не раз прыводзiла Польшчу да праблемаў, а вы ўсё яе трымаецеся.

Хачу, каб вы зразумелi, чаму працую не ў "Народнай волi", а з'яўляюся рэдактарам газеты "Беларусь Сегодня". Логiка казала б, што я павiнен працаваць у апазiцыйных СМi альбо прызнаць, што здрадзiў дэмакратыi. Аднак я не лiчу, што гэта так. Кажа вам гэта стары журналiсцкi воўк, якi многае ў свеце ўжо бачыў. Не ўмею падтрымлiваць гэтых людзей, лiчу, што апазiцыя - гэта неасталiнiсты.

"Лукашысты" - гэта слова трактуецца як знявага, але Лукашэнка вось ужо дванаццаць год ратуе Беларусь. i ўвойдзе ў гiсторыю як збаўца Беларусi.